Bir milyon Lugbara’nın üçte birinden fazlası Güney Uganda’da ve kuzey Zaire’de yaşar. Bahçeci toplumlar olarak çeşitli darı cinslerinin yanı sıra sığır da yetiştirirler. Lugbaralar 1000-1500 metre yükseklikteki yaylalarda yaşarlar. Ancak komşuları gibi politik olarak ademi-merkeziyetçidirler, genelde şefleri yoktur ve sosyal örgütlenmelerinin temel biçimi segmenter soy sistemidir 8.
Temel sosyal gruplaşma, ister geniş ister çekirdek tipte olsun, ailedir. Erkek aracılığıyla bağlı olan komşu aileler bir “aile kümesi” ya da üç dört kuşaklık minimal bir soy [sülale] oluşturur. Küme içinde, diyelim kız kardeşin oğlu ya da kız evladın kocası gibi nesep grubunun üyesi olmayan kişiler de bulunabilir. Küme içinde yaşayan “kiracılar” bile bulunabilir. Bunlar, savaş ya da kıtlık nedeniyle kendi evlerinden kaçmış ya da bir suç nedeniyle sürülmüş kişilerdir. Küme içinden bir evlilik yapmamış olan bu kiracılar haricinde, herkes şecere açısından grubun kıdemli üyesi olan grubun yaşlısının tebaasıdır. Sülalenin yaşlısının otoritesi aslen ritüeldir; sadece kendi soyundan gelenler üzerinde etkiye sahip olan ata hayaletlerini çağırabilir.
Kısaca belirtirsek, segmenter “teorinin” bir halkın sosyal sistemiyle ilgili, o halkın günlük yaşamında sadece yarım yamalak görülen, dolayısıyla açıkça taraflı hikâye anlatan bir ideoloji öne sürdüğünü söyleyebiliriz.
Sülale, üyelerinin üzerinde ikâmet ettiği toprakların sahibidir ve sülalenin yaşlısı grubun içinde hakların kullanımını olduğu kadar, sülale içindeki kızlar da dâhil olmak üzere kaynaklarla ilgili hakları da taksim eder. Dahası, hayvanların kullanımı onun kontrolündedir. Minimal bir sülale içinde yaşlı kişi anlaşmaz- lıkları çözüme kavuşturmaktan da sorumludur. Diğer gruplarla düşmanca ilişkiler de başlatabilir.
Akraba olan minimal sülaleler, bir başka soy segmenti (minör sülale) daha oluşturur; bunlar daha büyük segmentlerde (majör sülaleler) birleşir ve sonuçta onlar da birleşip alt-klanları, alt-klanlar da klanları oluşturur. Diğer yandan, Lugbaralar arasındaki seg- mentasyon seviyelerinin sayısı değişir. Bir Lugbara kabilesindeki segmentasyon seviyelerini gösteren aşağıdaki diyagram, sağ kısımda, aile kümesinin en alt seviyesinde başlayıp alt-kabilede doruğa varan, toprağa bağlı birimler olarak farklı segmentleri gösterir. Diyagramın sol tarafı nesep grupları anlamında segmenter sistemi gösterir; bu sistem, toplam kişi sayısı kabaca toprak birimine, yani aile kümesine denk olan küçük segmentten, yani minimal sülaleden başlayarak ilerler (Aile kümesinin bazı mukimlerinin baba tarafında akraba olmadığı unutulmamalıdır.) Buna mukabil, nesep grupları segmentasyonunun daha üst her bir seviyesinin, toprağa bağlı grupların denk seviyeleri ile yaklaşık bir benzeşmesi vardır. Gene kaba bir benzerlik, topraklar belli bir nesep grubu ile tanımlanmasına rağmen, bu topraklarda bazen o nesep grubuna mensup olmayan kişilerin yaşayabilmesi gerçeğinden çıkmaktadır.
Lugara Kabilesinin Segmentleri
Nesep grupları
olarak klan Toprağa bağlı gruplar
Olarak alt-kabile
alt-klan alt-klan majör kısım majör kısım
majör sülale majör sülale minör kısım minör kısım
minör sülale minör sülale aile kümesi aile kümesi
minimal sülale minimal sülale
(Middleton’dan, 1965, 37-38)
Majör sülale, Lugbara toplumu içinde en stratejik segmenti oluşturur, zira bu grup içinde evlilik ve kardeş katli yasaktır ve akrabalık terimleri hitap biçimi olarak kullanılır. Majör sülale kan gütme birimidir: Diğer denk segmentlere karşı düşmanlıklarda bir araya geleceği varsayılan ve ara sıra aksi görülse de, kendi içinde kan davası olmayacağı farz edilen bütündür.
Minör sülale içinde sadece sopa ve yumruklarla dövüşe izin verilir: ok, yay ve mızrak kullanılmaz, zira grubun ortaya çıkabilecek kardeş katlini ele alabileceği ne bir tekniği ne de ritüeli vardır. Bu nosyonla daha önce de karşılaştık: kardeş katli, yani yakın bir akraba grubu içinde işlenen cinayet öyle korkunç bir şeydir ki, topluluğun bu durum için kullanabileceği yerleşik araçları yoktur. Ne var ki, bir Lugara birisini öldürdüğünde, kurbanının karısıyla evlenir ve kurbanın dayısına bir boğa verir, fakat gene de verdiği zararı telafi etmiş olmaz. Aynı soyun minör segmentleri arasındaki bir cinayet de utanç verici bir olaydır, fakat bunun için, grup uyumunu tekrar tesis etmek üzere sığırla telafi etme yolu düşünülmüştür. İki majör sülalenin dahil olduğu bir cinayet bir telafi gerektirmez, buna daha ziyade misilleme ile karşılık verilir. Böyle savaşlar gruplar arasında bir süre devam edebilir. Sonunda gruplar bu düşmanlıktan yorgun düştüğünde, söz konusu soylarla bağlantılı ama onların mensubu olmayan yaşlılarla birlikte iki taraftan yaşlılar toplanırlar ve bir anlaşmaya varırlar. Eğer taraflar savaşa devam ederse, yaşlılar onların üzerine kolektif bir lanet gönderebilir. Bu lanette, anlaşmazlık içindeki taraf ların ortak ata hayaletlerinden, itaat etmeyenlerin üzerine hastalık göndermeleri istenir.
Bir kabile içinde ya da kabilenin alt-klanları arasında bir cina- yet işlendiğinde bunun telafisi vardır, fakat bu seviyenin ötesinde bir telafi yoktur ve üçüncü taraf lar araya girip durumu çözüme ulaştırana ya da olay unutulana dek savaş sürer.
Bu tip diğer sistemlerde sık görüldüğü üzere, en yoğun kimlik duyguları ve karşılıklı ilişki anlamında en aktif işlevsellik minimal düzeyde görülür. Daha üst seviyelere çıkılıp, daha geniş gruplara gelindikçe ve insan sayısı arttıkça, bu durum kademeli olarak azalır; öyle ki kabile seviyesinin ya çok az öneminin olduğu ya da hiçbir önem taşımadığı söylenebilir. Gene de tüm Lugbaralar hepsinin akraba oldukları inancına sahiptir. Kendi sosyal ilişkilerini, içinde potansiyel olarak düşmanca ilişkilerin bulunduğu juru olan gruplardan ve bir grubun juru olmayan doğrudan sosyal ilişkilerinin tümünü ifade eden o’dipi’lerden bahsederek ifade ederler. Normalde o’dipi ortak bir atanın baba tarafından nesebini, genelde bir erkeğin majör sülalesini ima eder. Dolayısıyla o’dipi içinde bir savaşın, kız alıp vermenin ve “kızkardeş” denen herhangi bir kızın olmadığı varsayılır. Bir grup bir dönem juru olabilir, sonra tekrar o’dipi olabilir.
Lugbara toplumunda asıl yaptırım biçimi dinidir. Ata hayaletleri hastalık yoluyla doğrudan intikam alabilir. Yoksa yaşlılar, aile kümesi içinde kendi tebaası da dahil, kişilere karşı hayaletlerin gücünü yardıma çağırabilir. Bir yaşlının hayaletlere ettiği niyazın gücü ortak hayaletlere dek uzanır. Erkek tarafından akraba olmayan bir nesep, akrabalık kurallarını ihlal ettiği için bir diğerini lanetleyebilir. Büyücülük ve cadılık suçlamaları komşulara yöneltilir. Akraba ve komşu topluluğu içinde düzen bu tür çeşitli doğaüstü yaptırımlarla korunur; bunların hepsi de tek bir mistik sistemin parçasıdır.
Civardaki başka pek çok grupta olduğu gibi, Lugbara toplumunda güçlü bir figür yağmur yağdıran’dır. Kuzey Lugbaralar arasında, bir alt-klanın kıdemli majör sülalesinin kıdemli bir soy çizgisinin kıdemli bir üyesi olan bu kişi, itaat etmeyenlere lanet edeceği tehdidiyle, kavgayı önlemek için insanları bir araya topla- yarak, düşmanlıklara son verebilir. Bazı bölgelerde suç işleyenler onun şahsında bir sığınak bulabilirler.
Lugbara toplumundaki bir diğer önemli şahsiyet adı sanı bilinen adamlardır. Bunlar şaşmaz şekilde zengin adamlardır, ama aynı zamanda hayranlık duyulacak bir karakterleri vardır, bu nedenle insanları kendilerine çekerler. Nüfuzları pek çok kabileye yayılabilir; statüleri ne soy sistemine bağlıdır ne de kalıtımsaldır. Konumlarının sembolü olarak beyaz çıtalar taşırlar. Yağmur yağdıranlar gibi bir kan davasında savaşanları lanetleyebilirler ve bir kaçak için sığınak ya da bir kavgada arabulucu olabilirler. İlki
1895’te, diğeri 1910’da olmak üzere kısa bir süre için Lugbaralar arasında peygamberler belirmiş ve etkili olmuşlardır.
Lugbaralar tartışmasız anarşik karakteristiklere sahiplerdir. Ama aralarında belli özel türde insanlar vardır – yağmur yağdıranlar ve adı sanı bilinen adamlar –, bunlar olağanüstü lanetleme güçleri olan ayrıcalıklı kişilerdir. Burada yönetim-öncesi yapının başlangıç noktasında bulunuyoruz.
———————-
8 Evans-Pritchard’ın Nuer’de belirttiği ve Middleton’un Lugbara tanımında vurguladığı gibi, klasik segmenter soy sistemi kavramı son yıllarda ciddi bir eleştiriye tabi tutulmuştur. Eleştiriler aşağıdaki noktaları vurgulamaktadır:
(1) Segmenter “teori”; segmenter bir soy sistemi içinde önem taşıyan sosyal ve politik ilişkilerin soy bağı terimleriyle açıklanabildiğini öne sürer. Ayrılmalar, birleşmeler, kan davaları, karşılıklı yardımlar hep soy bağıyla belirlenir. Bu vurgu, aynı derecede önem taşıyabilen ve sık sık kişinin ya da grubun soya bağlı yükümlülüklerinin önüne geçebilen diğer türdeki sosyal ilişkileri arka plana atar. Bu ilişkilere, topluluk üyeliği, arkadaşlık, komşuluk ve hısımlık bağları, yani kişinin annesinin klanıyla olan ilişkileri, iş ve ekonomik girişimlere bağlı ilişkiler de dahildir. Dolayısıyla soy bağı, teoride öngörüldüğü gibi yekpare, birbirine bağlı, sıkı sıkıya örülmüş müşterek yapılar değildir.
(2) Segmenter “teoride”, anlaşmazlıkların aynı seviyedeki segmentler arasında çıktığına, yani majör bir soyun, minor ya da minimal bir soyla değil, ancak başka bir majör soyla anlaşmazlık içine düştüğüne inanılır. Teori, tamamlayıcı segmentlerin gücünün hemen hemen eşit olduğunu da iddia eder. Fakat bu noktaların pek çok istisnası vardır; özellikle, belirttiğimiz ikinci noktanın, segmenter soy sisteminin karakteristikleri değişmez kabul edildiğinde, çok fazla istisnası vardır.
(3) Segmenter sistem içinde bir soya tahmini üyelik yalnızca erkek üzerinden kan bağına ve ortak bir erkek ataya dayanır. Aslında şecerelerde sık sık manipülasyonlar ve dalavereler görülür, dolayısıyla bağlantılı olmayan bazı kişiler de soya dahil olur. Bu tür kurguların yanı sıra, öne sürülen ortak erkek ata bazen sadece bir uydurma da olabilir.
Views: 55