ÖZET
Leo Tolstoy’un kendine özgü dini ve siyasi görüşleri çok sayıda çalışmaya konu olmuştur, ne var ki bunların pek azı onun temel bir anarşist mesele olan devlet eleştirisini ele alır. Tolstoy yalnızca savaşı değil, aynı zamanda hukuku ve iktisadı da tümüyle devlet aygıtının amansız mekanik gözetimi altındaki birer şiddet ve köleleştirme biçimi olmakla suçlar. Dahası, onun açısından devlet yetkilileri, kitleleri kasten ve riyakârca kandırmakta, her türlü sorumluluk duygusunu ortadan kaldıran bir sisteme önayak olmakta ve düzenli aralıklarla vatanseverlik duygularını kamçılayarak insanları hipnotize edilmiş bir halde tutmaktadır –ki ordu, bu aldatmacanın gücünün en iyi örneğidir. Tolstoy’un, devleti şedit ve sahtekar olmakla itham edişi, sadece etkileyici bir biçimde ifade edilmiş olmakla kalmaz, aynı zamanda bir asırdan uzun zaman önce ilk kaleme alışından bu yana, geçerliliğini büyük ölçüde korumuştur.
Leo Tolstoy devletin şedit ve düzenbaz bir kurum olduğuna ve Hristiyanlığı gerçek anlamıyla yaşayan bir toplumda hükmünü yitireceğine inanıyordu. Anarchist Studies’in önceki sayılarından birinde Terry Hopton, Tolstoy’un siyaset düşüncesini özetlemiş ve anarşist gelenek içindeki yerini gerekçelendirmişti.[1] Bu makalenin amacı, Tolstoy’un devlet eleştirisini detaylı bir biçimde inceleyerek, Hopton’un genel değerlendirmesini tamamlamaktır.
Hopton’un makalesi, Tolstoy’un düşüncesinin önceki kurmaca eserleriyle devamlılığına dair genel bir değerlendirme sunup, ardından da din, devlet, ekonomi ve devrimci değişim hakkındaki görüşlerini kısaca gözden geçirirken; bu makale Tolstoy’un devlet karşısındaki hükmünü inceleyecek ama bunu çok daha detaylı bir biçimde gerçekleştirecektir. Dolayısıyla bu makalenin amacı Tolstoy’un siyaset düşüncesine Hopton’un mükemmel girizgâhını, temel bir anarşist temayı ayrıntılarıyla işleyerek ve birebir alıntılar vasıtasıyla Tolstoy’un etkileyici edebi üslubuna daha geniş yer vererek zenginleştirmektir.
Tolstoy’un çok sayıda kitapta ve risalede dile getirdiği devlet aleyhindeki pek çok savı, burada konulara ayrılarak ve çoğu kez Hopton’un zaten kısaca değinmiş olduğu hususları kapsamlı bir biçimde ayrıntılandırarak yeniden düzenleniyor. Bu konular, makalenin iki ana bölümünün başlıklarını oluşturuyor. Bu iki bölümden ilki (bölüm 2) savaş, hukuk, iktisadi sömürü ve devletin yapısının mensupları üzerindeki etkisi üzerine düşüncelerini inceleyerek, Tolstoy’un devlet şiddetini kınayışı üzerine odaklanıyor. Ardından ikincisi (bölüm 3) devletin aldatma mekanizmalarını inceliyor; liderlerin riyakârlığı, kemikleşmiş sorumluluktan kaytarma alışkanlığı, vatanseverliğin hipnotize edici gücü ve zorunlu askerliğin temel paradoksu. Tolstoy hakkındaki ikincil kaynakların bir özeti bu iki ana bölüme giriş teşkil ederken (bölüm 1), Tolstoy’un devleti ele alan yazılarının güncelliğine işaret eden kısa bir sonuç (bölüm 4) onları izliyor.
Tolstoy, İsa’nın hayranlık duyduğu ilkeleriyle tiksindiği devletin bağdaşmazlığına ışık tutabilmek için sıklıkla modern devleti ideal bir Hristiyan toplumuyla kıyaslar. Onun Hristiyanlık anlayışı son derece akılcıdır; onun için İsa sadece “[insanlığın] bilgeliğin[in] en yüksek temsilcisi”dir,[2] öğretileri akıl yoluyla bilfiil doğrulanmıştır ve diriliş gibi batıl inanışlar, Hristiyanlığın öğretilerini çarpıtmakta çıkarı olan seçkinlerce sonradan eklenmiş, gerçeküstü hikâyelerdir.[3] Bu Hristiyanlık anlayışının eleştirel incelemesi, her ne kadar ilgi çekici olsa da bu makale için fazla geniş bir konudur. Burada belirtilmesi gereken görüş, Tolstoy için İsa’nın akılcı öğretilerinin özünün Dağdaki Vaaz’da bulunduğudur: burada İsa Eski Ahit’in yasasının yerine, yeni emirleri olan öfkeli olmamayı, kimseyi yargılamamayı, boşa yemin etmemeyi, düşmanını sevmeyi ve özellikle de kötülüğe direnmek yerine öteki yanağını çevirmeyi geçirir.[4] Tolstoy’un iddiasına göre devlet, ismen Hristiyan olduğunda bile, bütün bu temel ilkeleri ihlal eder. İsa’nın standartlarıyla kıyaslamalar, sıklıkla devletin daha “ampirik” bir anlatımıyla bir arada bulunur. İkisi yan yana geldiğinde, modern devlete dair hazin bir yargıyı ortaya koyar. Tolstoy’un yazılarının gücünün bir kısmı, tam da bu resmen Hristiyan olan devletin gerçekliğiyle, Hristiyanideali arasındaki çelişkiden kaynaklanır. Bu yüzden, bu makalenin özgül amacı Tolstoy’un devlet eleştirisini, yerine önerdiği seçeneği dikkate almaksızın sunmak olsa da bu eleştirinin tüm keskinliğini muhafaza edebilmek için İsa’ya ve Hristiyanlığa yaptığı atıflara ilişilmedi.
III. I. TOLSTOY ÜZERİNE İKİNCİL YAZIN
Tolstoy’un devlet eleştirisini incelemeden önce onun sosyal ve siyasi görüşlerini ele alan ikincil yazının (sadece kurgu eserlerine odaklanan muazzam sayıdaki çalışmayı bir kenara bırakarak) kısaca değerlendirilmesi, bu makalenin o literatür içindeki yerini belirlemek ve anarşist incelemeler için bu ikincil kaynakların neden pek azının doğrudan kayda değer olduğunu göstermek açısından faydalı olabilir.
Biyografiler
Tolstoy’un çok sayıda biyografisi yayınlanmıştır.[5] Bunlar, Tolstoy’un siyasi görüşlerini herhangi bir eleştirel ilgiyle ele almaya ayırdıkları alan açısından farklılıklar gösterir. Örneğin Greenwood ve Bayley büyük ölçüde kurgu eserleri üzerine yoğunlaşır ve aynı zamanda Tolstoy’u entelektüel açıdan etkileyen kaynaklarla, yaşam ve toplum üzerine teorilerinin bir kısmına da genel olarak değinirken,[6] Maude’un ayrıntılı biyografisi zaman zaman bu görüşlerle ilgili kısa değerlendirmelerde ve eleştirilerde bulunsa da Tolstoy’un radikal siyasi yazılarını derinlemesine incelemekten kaçınır.[7] Her halükarda tanımları gereği, Tolstoy’un biyografileri onun düşüncelerinden ziyade yaşamına odaklanır. Diğer bir cenahta, Tolstoy’un yaşamı üzerine yazılmış ve onun nevi şahsına münhasır karakterinin belirli yönleri üzerine düşünmeyi hedefleyen makaleler de bulunur: Tolstoy’un hoşgörüden ve alçakgönüllülükten yoksunluğu üzerine Orwell’inki, hakikatin peşine yüreklice düşüşü üzerine Sampson’unki ya da Tolstoy’un daha ziyade tek bir önemli şey bilen bir “kirpi” mi yoksa pek çok şey bilen bir “tilki” mi olduğunu sorgulayan Berlin’inki gibi.[8] Ancak Tolstoy’un siyasi görüşlerine şöylece bir değinmekten fazlasını yapan biyografik incelemeler pek azdır.
Anarşizm üstüne çalışanlar için bundan belki biraz daha ilgi çekici olabilecek olan, Tolstoy’un düşüncelerinin ve yazdıklarının bir yandan Rus edebiyatının dünya çapında ünlü bir yazarı ve öte yandan naif bir siyasi düşünür olarak tamamen farklı iki bölüme ayrılıp ayrılamayacağı hakkındaki tartışmadır.[9] Bazıları bu ayrımın bariz olduğuna inanır,[10] ancak çoğunluk Tolstoy’un dine dönmeden önceki ve döndükten sonraki yazıları arasında güçlü bir devamlılık hisseder.[11] Hatta Greenwood açısından tartışma konusu olan bu ayrışma, keşfinin yeniliğini vurgulamak için bizzat Tolstoy tarafından özellikle abartılmaktadır.[12] Oysaki varoluşsal bunalım, hakikat arayışı ve bunları sanat eserlerinde ifade edişi bütün yaşamı boyunca mevcut olagelmiştir.[13] Dahası görünüşe göre Tolstoy, Hristiyanlığa dönmeden çok önce “yeni bir dinin kuruluşunu” hayal etmiş ve devleti bir tür fesat ittifakı olarak görmüştür.[14] Her halükarda, Tolstoy’un yaşamı ve düşünceleri iki ayrı bölüme ayrılsa da ayrılmasa da Stepun’un kaydettiği gibi ünü iki yönlüdür: bir sanatçı ve bir “sosyal peygamber” olarak.[15]
Tolsoy’un Din ve Siyaset Hakkındaki Görüşleri Üzerine
Tolstoy’un din hakkındaki görüşleri ve bunların etik anlayışını nasıl etkilediği hakkında çok şey yazılmıştır. Genellikle, bu yayınların amacı temelde Tolstoy’un yaşamın anlamına ilişkin yanıtını ve bu yanıtın birincil sonuçlarından bazılarını özetlemekle sınırlıdır, çoğu kez bu cevap üzerine pek az sayıda ilave düşünce ya da kısa eleştiri içerirler.[16] Tolstoy’un etik anlayışının, hakiki bir Hristiyan etiği olup olmadığına dair tartışmalar da bulunur.[17] Ancak bu yayınlar içerisinde en azimli ve ayrıntılı olanı Spence’in Tolstoy’daki “düalizm”i ve ona göre bunun Tolstoy’un etik anlayışında yarattığı bütün sorunları eleştirel bir biçimde ortaya seren eseridir.[18]
Siyaset konusuna yakınlaştıkça, Tolstoy’un siyasi düşüncesinden çıkarılmış belirli alt temalar üzerine muhtelif tartışmalarla karşılaşılır. Örneğin Maude, biyografisinin ikinci cildi boyunca sık sık direnmeme konusuna ve buna karşı ileri sürülen savlara geri döner ve hükümet ve vatanseverlik hususlarında Tolstoy’un görüşlerinden ayrıldığı noktalara bir bölüm ayırır.[19] Kennan’ın makalesi Tolstoy ile şiddetsizlik hakkında yapılan bir konuşmayı ve bu konuşmadaki katılmadığı noktaları aktarır.[20] Hopton (makalesinin bir kısmında) Tolstoy’un Savaş ve Barış’ta yer alan siyasi düşüncelerini özetler ve Samson’un kitabı da özellikle Tolstoy’un iktidar ve savaş hakkında aynı kitapta ifade ettiği düşüncelerine odaklanır.[21] Crosby, Tolstoy’un ahlaki ve sosyal kaidelerinden bazı öğelerin kısa bir özetini ve onaylamasını sunar.[22] Redfearn, Tolstoy’a dair ucuz eleştirileri bertaraf eder ve kitabının ikinci yarısını Henry George’un “Tek Vergi”sine ve Tolstoy’un bununla ilgili tutumuna ayırır.[23] Wenzer’in kitabı ve makalesi Tolstoy’un, George’un görüşlerini anarşiye geçişin bir aşaması olarak savunuşunun daha da ayrıntılı bir analizini yapar.[24] Son olarak Stanoyevitch’in makaleleri, Tolstoy’un hukuk, para ve mülk hakkındaki görüşlerine ayrıntılı bir bakış sunma iddiasında bulunsa da nihayetinde bunlara hak ettikleri önemi vermeyişindeki sığlıkla hayal kırıklığına uğratır.[25] Bütün bu çalışmaların ortak noktasıysa Tolstoy’un toplum tanımının ve toplumsal çözüm önerilerinin yalnızca belirli bir yönüne odaklanmalarıdır. Tolstoy’un sosyal düşüncesinin büyük bir kısmını değerlendirmeye alan daha kapsamlı ve ayrıntılı bir analiz ise henüz yazılmayı beklemektedir.
Anarşist Yazında Tolstoy Üzerine
Daha dolaysızca ve açıkça anarşizme odaklanan yayınlara bakıldığında (bunlar ister popüler yayınlar, ister akademik çalışmalar ve ders kitapları, isterse de tanınmış anarşistlerin yayınları olsun) karşılaşılan çoğunlukla Tolstoy’un anarşizmini, kendisi her ne kadar bu kelimeden ve genel olarak onunla ilintilendirilen şiddetten hoşlanmamış olsa da basitçe onaylayan son derece kısa ifadelerdir.[26] Benzer bir biçimde, Tolstoy sıklıkla Hristiyananarşizminin en iyi örneği olarak gösterilir.[27]
Anarşist çevrelerde Tolstoy üzerine henüz çok az derinlemesine inceleme gerçekleştirilmiştir. Tolstoy’un dini inançlarına, hükümet ve iktisat eleştirisine ve değişim stratejisine mükemmel birer genel giriş olan Hopton’un ve Marshall’ın çalışmaları (Marshall ayrıca Tolstoy’un ölümünden sonra, Tolstoyculuk’un kaderini de ele alır)[28] bunların en iyi iki örneği olmayı sürdürür. Her ne kadar Tolstoy’un kendine özgü anarşizm biçimini eleştirel bir biçimde ele almak yerine, onun anarşist mevzulara eğilmeye meyilli oluşunu izah etse de Woodcock’un incelemesine de değinmek gerekir.[29] Benzer bir biçimde Stephen’in yazdığı önsöz de Tolstoy’un erken dönemlerinde Proudhon ve Kropotkin’in etkilerine dair güçlü emarelere işaret eder ve Tolstoy’un “gerçek din”, şiddetsizlik ve kişisel devrim hakkındaki görüşlerinin iyi bir genel değerlendirmesini sunar.[30] Morris’in çok kısa yazısı daha ziyade Tolstoy’un dine dönüşüne odaklanır ve “Öyleyse Ne Yapmalıyız?” adlı makalesini özetler ve Peace News’da yer alan eski bir makale de Tolstoy’un güncel geçerliliğini savunur.[31] Bunların dışında, internette Tolstoy’u kısaca tanıtan pek çok yazı bulunabilir, ancak bunlar fazla kısa ve yüzeysel kalır.
Tolstoy’un Etkisi Üzerine
Haliyle bu durumun gösterdiği, Tolstoy’un anarşizminin özünün, anarşizmin akademik analizlerinde (genelde saygıyla teslim edilse bile) büyük ölçüde bir kenara atıldığı ve dolayısıyla toplumca da büyük ölçüde unutulduğudur. Hatta batıda Tolstoyculuğun ve Tolstoy’un fikirlerine dayanan cemaatlerin başlangıçtaki etkileri ve nihai sonları[32] ve Sovyet Rusya’da Tolstoyculuğun bastırılması[33] hakkında birkaç çalışma da yayımlanmıştır. Dahası, kimileri Tolstoy’un toplum hakkındaki yazılarının tek kalıcı mirasının, barış hareketine, özellikle de Gandi aracılığıyla yaptığı etki olduğunu ileri sürer.[34]
Bu durumda böylesine düşündürücü, yöntemli bir entelektüelin ve belagatli bir yazarın hakkı olan gerçek çözümleyici bağlılığın ve saygının Tolstoy’a hiçbir zaman gösterilmediğini söylemek herhalde haksızlık olmayacaktır. Çoğu anarşist yazar aynı akıbete uğramış olabilir, ancak bu Tolstoy’u yeni baştan ele almamak için bir sebep değildir; hele de toplumla ilişkilendirdiği sorunların hiçbiri aslında ortadan kalkmamışken… Tolstoy kendi davasını pek kolaylaştırmamış da olabilir: o, çok sayıda makaleyi ve kitabı yazdığı sırada, görüşlerini o an iştirak ettiği polemiğe bağlı olarak hafifçe değiştirerek yineleyen, çok üretken bir yazardı. Dolayısıyla Tolstoy’un siyaset teorisini genel hatlarıyla öğrenmek için uzun (ancak sanatsal açıdan doyurucu) okumalar yapmak gerekebilir. Nitekim bu makalenin amacı çoğu farklı yazılarına dağılmış fikirlerini bir araya getirmek ve konularına göre değerlendirmektir. Umudumuz, anarşizm üstüne çalışanları, Tolstoy’un kendine özgü Hristiyan anarşist metinleriyle daha derinlemesine ilgilenmeye teşvik etmektir.
Alexandre J. M. E. Christoyannopoulos
Çev. Yasemin Reis
[1] Hopton, Terry ve Tolstoy. God and Anarchism.” Anarchist Studies 8. 2000, s. 27-52.
[2] Tolstoy, Leo. “Patriotism and Government.” The Kingdom of God and Peace Essays.çev. Aylmer Maude. New Delhi: Rupa, 2001, s. 507.
[3] Tolstoy, Leo. What I Believe <My Religion>.çev. Fyvie Mayo. London: C.W Daniel, [ 1902?] ; Tolstoy, Leo. “Church and State.” On Life and Essays on Religion.çev. Ayliner Maude. London: Oxford University Press, 1934; Tolstoy, Leo. “A Reply to the Synod’s Edict of Excommunication. ve “To Letters Received by Me Concerning It.” On Life and Essays on Religion.çev. Aylmer Maude. London: Oxford University Press, 1934.
[4] Tolstoy, Leo. What I Believe.
[5] Henri Troyat’nın klasik biyografisi olan, Tolstoy, çev. Nancy Amphoux. Garden City: Doubleday, 1967.
[6] Bayley, John. Leo Tolstoy. Plymouth: Northcote House, 1997; Greenwood, E. B. Tolstoy: The Comprehensive Vision. London: Methuen, 1975.
[7] Maude, Aylmer. The Life of Tolstoy. London: Oxford University Press, 1930.
[8] Berlin, Isaiah.Tlie Hedgehog and lite Fox. London: Mentor, 1957; Orwell, George. Lear, Tolstoy and the Fool.http://www.orwell.ru/library/cssays/lear/english/ejtf, 07.06.2006; Sampson, Ronald. “Tolstoy on Power.”Journal of the Conflict Research Society 1/2(1977): s. 66-74.
[9] Urban için, Tolstoy’adairikifikrin “gizemi” Rusya’daikifikri yansıtır. Urban, Wilbur B. “Tolstoy and the Russian Sphinx.”International Journal of Ethics. 28/2 (1918): s. 220-239.
[10] Fueloep-Miller,Rene “Tolstoy the Apostolic Crusader.”Russian Review.19/2 (1960): s. 99-121, 99; Slonim, Marc. “Four Western Writers on Tolstoy.”RussianReview.19/2 (I960): s. 187-204, 190.
[11] Örneğin: Abraham, J. H. “The Religious Ideas and Social Philosophy of Tolstoy.” International Journal of Ethics.40/1 (1929): s. 105-120; Bowman, Archibald A. “The Elements and Character of Tolstoy’s Weltanschauung.”
International Journal of Ethics.23/1 (1912): s. 59-76, 75; Gallic, W. B.“Tolstoy from “War and Peace.” “To The Kingdom of God Is within You.” “Philosophers of Peace and War: Kant, Clausewitz, Marx, Engels and Tolstoy.”(London: Cambridge University Press, 1978); Gustafson, Richard F. Leo Tolstoy: Resident and Stranger: A Study in Fiction and Theology.Princeton: Princeton University Press, 1986); Hopton, “Tolstoy, God and Anarchism.” bölüm I; Slonim. “Four Western Writers on Tolstoy.”s. 196, 203; Stephens,David.“The Non-Violent Anarchism of Leo Tolstoy.”Government isViolence: Essays on Anarchism and Pacifism.by Leo Tolstoy, ed. David Stephens. London: Phoenix, 1990; Woodcock, George. Anarchism: AHistory of Libertarian Ideas and Movements. Harmondsworth: Penguin, 1975.
[12] Greenwood, E. B.“Tolstoy and Religion.” in New Essays on Tolstoy.ed. Malcolm Jones. Cambridge: Cambridge University Press, 1978, s.162; Greenwood.Tolstoy.s. 125.
[13] Eikhenbaum, B. M. “On Tolstoy’s Crises.”Tolstoy: A Collection of Critical Essays.ed. Ralph E. Matlaw, çev. Ralph E. Matlaw. Englewood Cliffs: Prentice-Hall, 1967, s. 53-54; Jane Kentish, “Introduction,” in A Confession and Other Religious Writings, by Leo Tolstoy, London: Penguin, 1987, s. 12.
[14] Tolstoy’s Diaries.ed. R. F. Christian. c. I, New York: Scribner, 1985, s. 101; Tolstoy’s Letters.ed. R. F. Christian.cilt.I, London: Athlone, 1978, s. 95-96.
[15] Stepun, Fedor. “The Religious Tragedy of Tolstoy.”Russian Review.19/2 (I960): s. 157-170, 157.
[16] Abraham. “The Religious Ideas and Social Philosophy of Tolstoy. ”; Flew, Antony. “Tolstoi and the Meaning of Life.” 1Ethics: An International Journal ofSocial. Political, and Legal Philosophy.73/2 (1963): s. 110-118; Fueloep-Miller.
“Tolstoy the Apostolic Crusader.”; Guseinov, A. A. “Faith, God, and Nonviolence in the Teachings of Lev Tolstoy.”Russian Studies in Philosophy. 38/2 (1999): s. 89-103; Maude.The Life of Tolstoy.bölüm 2; Stepun. “The Religious Tragedy of Tolstoy.”
[17] Berdyaev, Nicolas. “The Voice of Conscience from Another World: An Introduction.” in Essays from Tula.by Leo Tolstoy. çev. Free Age Press. London: Sheppard, 1948; Greenwood. Tolstoy.bölüm 14; Greenwood. “Tolstoy and Religion.”
[18] Spence, G. W. “Suicide and Sacrifice in Tolstoy’s Ethics.”Russian Review. 22/2 (1963): s. 157-167; Spence, G. W. “Tolstoy’s Dualism.”Russian Review.20/3(1961): s. 217-231; Spence, G. W. Tolstoy the Ascetic. Edinburgh: Oliver and Boyd, 1967.
[19] Maude, Aylmer. The Life of Tolstoy: Later Years. London: Oxford University Press, 1930, bölüm 13.
[20] Kennan, George. “A Visit to Count Tolstoi.”The Century Magazine.34/2 {1887): s. 252-265.
[21] Hopton. “Tolstoy, God and Anarchism.” bölüm 1; Sampson, R. V. Tolstoy: The Discovery of Peace. London: Heinemann, 1973.
[22] Crosby, Ernest Howard. Tolstoy and His Message (Boondocks Net Edition). http://www.broondocksnct.coin/cditions/tolstoy/index.html. 18.08.2003.
[23] Redfearn, David. Tolstoy: Principles for a New World Order. London: Shepheard-Walwyn, 1992.
[24] Wenzcr, Kenneth C. An Anthology of Tolstoy’s Spiritual Economics. Rochester: University of Rochester Press, 1997; Wcnzer, Kenneth C. Tolstoy’s Georgist Spiritual Political Economy (1897-1910).; “Anarchism and Land Reform.”American Journal of Economics and Sociology.56/4 (October 1997): s. 639-667.
[25] Stanoyevich, Milivoy S. “Tolstoy’s Theory of Social Reform. I.” The American Journal of Sociology.31/5(1926): s. 577-600; Stanoyevich, Milivoy S. “Tolstoy’s Theory of Social Reform. II.” The American Journal of Sociology.31/6 (1926): s. 744-762.
[26] Akademik ders kitabı için örneğin Heywood, Andrew. Political Ideologies: An Introduction.2nd ed., London: Macmillan, 1998, s. 209. bkz.;Vincent, Andrew. Modern Political Ideologies.2nd ed, Oxford: Blackwell,1995, s. 297; Akademikyayınmakalesi için örneğin Fowler, R. B. “The Anarchist Tradition of Political Thought.”The Western Political Quarterly. 25/4 (1972): s. 738-752. Tolstoy’unyazıları anarşizmüzerinesaygıdeğer ‘okumalar’ meydanagetirmiştir.Mesela The Anarchist Reader. ed. George Woodcock.Glasgow: Collins, 1977; Patterns of Anarchy: A Collection of Writings on the Anarchist Tradition. ed. Leonard I.Krimerman and Lewis Perry.Garden City: Anchor, 1966; Daha popüler baskılariçin örneğin Imminent Anarchy Press, The Greatest Violence Is Committed by the State: Reassessing the Works of Tolstoy,1.Peace News.28 October 1983, s. 10; bkz. Diğeranarşistlerindemeçleriiçinörneğin Kropotkin, Peter.“Anarchism.” Encyclopaedia Britannica (anarchy archives).; bkz., http://dwardmac.pitzcr.ed u/Anarchist_Archives/Kropotkin/britanniaanarchy.html. 26.04.2007; The Book of Animon by Amman llennacy. ed. Jim Missey and Joan Thomas. 2nded., Baltimore: Fortkamp, 1994, s. 152.
[27] Elliott, Michael C.Anarchism: An Annotated Bibliography. http://anz.jesusradicals.com/elliott.doc. 17.07.2006; Elliott, Michael C. Freedom. Justice and Christian Counter-Culture. London: SCM, 1990, s.125, 212; Novak, D. “The Place of Anarchism in the History of Political Thought.”The Review of Politics.20/3 (1958): s. 307-329, 315; Wogaman, J. Philip. “Christian Pacifist and Anarchist Perspectives.”ChristianPerspectives in Politics. Louisville: Westminster John Knox, 2000, s. 57.
[28] Hopton. “Tolstoy, God and Anarchism.”; Marshall, Peter. Demanding the Impossible: A History of Anarchism. London: Fontana, 1993, böl. 22.
[29] Woodcock. Anarchism. böl. 8.
[30] Stephens. “The Non-Violent Anarchism of Leo Tolstoy.”
[31] Morris, Brian. Tolstoy and Anarchism
(Spunk Library).http://www.spunk.org/library/pubs/frecdom/ravcn/sp001746.html. 29.07.2003; Imminent Anarchy Press, “The Greatest Violence is Committed by the State.”
[32] Brock, Peter. Pacifism in Europe to 1914. Princeton: Princeton University Press, 1972, s. 465-467; Brock, Peter “Tolstoyism and the Hungarian Peasant,”Slavonic and Eastern European Review,58/3 (1980): s. 345-369; Fuelocp-Miller, “Tolstoy the Apostolic Crusader.”s. 114-119; M, J. dc K. Holman. The Purlcigh.
[33] Avrich, Paul. “Russian Anarchists and the Civil War.” Russian Review 27/3 (1968): s. 296-306; Brock, Pacifism in Europe to 1914. s. 464-467; Fucloep-Miller.“Tolstoy the Apostolic Crusader.” s. 116-119; Kentish. “Introduction.” s. 9-10; Viktor Postnikov. “Russian Roots: from Populism to Radical Ecological Thought,1.” Anarchist Studies, 12/1 (2004): s. 60-71, 67; Gleb Struvc, “Tolstoy in Soviet Criticism,” Russian Review, 19/2 (1960): s. 171-186; Woodcock, Anarchism, s. 218.
[34] Bartolf, Christian. “Tolstoy’s Legacy for Mankind: A Manifesto for Nonviolence.” bu makale Second International Conference on Tolstoy and World Literature’da sunulmuştur, Yasnaya Polyana and Tula. 12-28 August 2000; Brock, Pacifism in Europe to 1914, s. 468-470; Marshall.Demanding the Impossible. s. 82, 382; Stephens. “The Non-Violent Anarchism of Leo Tolstoy.” s. 18.
Views: 277